۱۹ روز پس از درگیری‌های شدید مرزی میان طالبان و پاکستان، گذرگاه‌های کلیدی میان دو کشور همچنان بسته هستند. این نخستین‌بار نیست که مرزهای مشترک در سایه تنش‌های سیاسی و درگیری‌های نظامی بسته می‌شوند اما شدت و دوام بحران نشان از بحرانی عمیق‌تر در روابط بازرگانی و امنیتی دو کشور دارد.
پاکستان همچنان مهم‌ترین شریک بازرگانی و ترانزیتی افغانستان به شمار می‌رود، اما تنش‌های فزاینده بر سر حضور و فعالیت گروه تحریک طالبان پاکستانی در خاک افغانستان، موجب بازنگری راهبردی طالبان در سیاست تجارت خارجی شده است.
در پی این تنش‌ها، طالبان کوشیده‌اند وابستگی استراتژیک افغانستان به مسیرهای تجارتی پاکستان و دسترسی از طریق بنادر این کشور به آب‌های آزاد را کاهش دهند. در نتیجه، طی بیش از یک سال گذشته، ساختار تجارت خارجی افغانستان دستخوش تغییرات چشمگیر شده است.
به گفته مقام‌های اتاق تجارت و صنایع افغانستان، حجم تجارت و ترانزیت کشور از مسیر بنادر چابهار و بندرعباس تا ۹۰ درصد افزایش یافته، در حالی که تجارت از مسیرهای پاکستان – به‌ویژه بندر کراچی و گذرگاه واگه – حدود ۴۰ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
این تغییر جهت در سیاست تجارتی افغانستان بیانگر آن است که تلاش‌های طالبان برای کاهش وابستگی ساختاری به پاکستان تا حد زیادی به ثمر نشسته است. افزون بر آن، برای نخستین‌بار در بیش از دو دهه اخیر، شماری از کشورهای آسیای میانه در میان ۱۰ شریک برتر تجاری افغانستان قرار گرفته‌اند؛ نشانه‌ای از تغییر تدریجی توازن تجاری کشور در سطح منطقه.
با این حال، علی‌رغم این تحولات، پاکستان همچنان جایگاه محوری خود را در تجارت و ترانزیت افغانستان حفظ کرده است. تداوم بسته‌ماندن مرزها در پی تنش‌های سیاسی و امنیتی میان کابل و اسلام‌آباد، پیامدهای سنگین اقتصادی بر بازرگانان، صنایع، و معیشت مردم افغانستان برجای گذاشته و خطر تعمیق بحران اقتصادی در مناطق مرزی را افزایش داده است.
بازارهای اصلی صادرات افغانستان در سال ۲۰۲۵
بر اساس گزارش تازه بانک جهانی، در پنج ماه نخست سال ۲۰۲۵ میلادی، مجموع صادرات افغانستان با رشد ۹.۴ درصدی نسبت به سال گذشته به ۵۴۸.۴ میلیون دالر رسیده است.
بر مبنای آمارهای موجود پاکستان و هند به ترتیب بزرگ‌ترین بازارهای صادراتی افغانستان را تشکیل می دهند.
چند نکته کلیدی در گراف بالا نیازمند تحلیل عمیق‌تر است.
نخست، میزان صادرات افغانستان به پاکستان در پنج ماه نخست سال ۲۰۲۵ میلادی در مقایسه با دوره مشابه سال گذشته، ۳ درصد کاهش یافته است. در سال گذشته، پاکستان ۴۴ درصد از کل صادرات افغانستان را به خود اختصاص داده بود، اما امسال کاهش صادرات زغال‌سنگ و تشدید تنش‌های مرزی میان دو کشور از عوامل اصلی این افت به شمار می‌رود.
دوم، صادرات افغانستان به هند در همین بازه زمانی ۳۰ درصد افزایش نشان می‌دهد. این رشد بیانگر گسترش نقش بنادر چابهار و بندرعباس ایران در ترانزیت کالاهای افغانستان است؛ مسیری که طالبان در چارچوب سیاست کاهش وابستگی تجاری به پاکستان، بر تقویت آن تأکید کرده‌اند.
سوم، حضور قزاقستان و اوزبیکستان در میان بازارهای مهم صادراتی افغانستان، تحولی قابل توجه در ساختار تجارت خارجی کشور محسوب می‌شود. این تغییر نشان‌دهنده افزایش تدریجی تعاملات تجاری افغانستان با کشورهای آسیای میانه و تنوع‌یابی جغرافیای صادراتی است.
در نهایت، باید تأکید کرد که پاکستان همچنان نقش محوری در ترانزیت منطقه‌ای افغانستان دارد. این کشور نه تنها بزرگ‌ترین مقصد کالاهای صادراتی افغانستان است، بلکه مسیر اصلی انتقال بخشی از صادرات افغانستان به هند، ترکیه، امارات متحده عربی و سایر کشورهای خاورمیانه و اروپا نیز به‌شمار می‌رود. بخش قابل توجهی از کالاهای صادراتی افغانستان از طریق بنادر کراچی، بندرعباس و چابهار به بازارهای جهانی می‌رسد. بنابراین، با وجود تلاش‌ها برای متنوع‌سازی مسیرهای تجاری، سهم پاکستان در حوزه ترانزیت افغانستان همچنان تعیین‌کننده و استراتژیک باقی مانده است.
کشورهای عمده صادرکننده به افغانستان
تحول در ساختار تجارت خارجی افغانستان نه‌تنها در بخش صادرات بلکه در ترکیب کشورهای عمده صادرکننده به افغانستان نیز مشهود است. بر اساس آمار بانک جهانی، میزان واردات افغانستان در پنج ماه نخست سال ۲۰۲۵ با افزایش ۲۸ درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته به ۵.۳ میلیارد دالر رسیده است. این رشد بیانگر افزایش تقاضای داخلی و وابستگی فزاینده اقتصاد افغانستان به کالاهای وارداتی است.
در میان صادرکنندگان، ایران همچنان بزرگ‌ترین تأمین‌کننده کالا به افغانستان باقی مانده است. اما جایگاه دوم که پیش‌تر در اختیار پاکستان بود، اکنون به امارات متحده عربی رسیده است. در کنار این دو کشور، ترکمنستان، ازبیکستان و قزاقستان نیز در میان ده صادرکننده برتر قرار گرفته‌اند؛ نشانه‌ای از تغییرات ساختاری و گسترش تعاملات افغانستان با کشورهای شمال منطقه.
کاهش واردات از پاکستان می‌تواند نشان‌دهنده کاهش نقش این کشور در دسترسی به بازارهای آسیای میانه از مسیر افغانستان باشد. در مجموع، تلاش‌های طالبان برای متنوع‌سازی مسیرهای تجارتی و ترانزیتی تاحدی موفق بوده است، اما واقعیت این است که پاکستان همچنان کلیدی‌ترین مسیر ترانزیتی افغانستان به آب‌های آزاد و بازارهای خاورمیانه محسوب می‌شود.
پیامدهای اقتصادی تنش‌های مرزی طالبان و پاکستان
با گذشت ۱۹ روز از بسته‌ماندن گذرگاه‌های اصلی میان دو کشور، زیان مستقیم اقتصادی ناشی از این وضعیت به بیش از ۱۲۲.۵ میلیون دالر رسیده است. با گذشت هر روز از بسته‌ماندن گذرگاه، مردم افغانستان هزینه‌های بیشتر اقتصادی را متحمل خواهند شد.
طبق آمارهای بانک جهانی، در پنج ماه نخست سال ۲۰۲۵، ۴۱ درصد از ۵۴۸ میلیون دالر صادرات افغانستان به پاکستان اختصاص داشته که معادل ۲۲۴.۸ میلیون دالر است. با اوسط روزانه ۱.۵ میلیون دالر صادرات به پاکستان، بسته‌ماندن مرزها طی ۱۹ روز حدود ۲۸.۵ میلیون دالر زیان به تجار افغان وارد کرده است. بیش از ۷۰ درصد صادرات افغانستان به پاکستان شامل محصولات زراعتی است که در روزهای اخیر بخش بزرگی از آن به‌دلیل توقف حمل‌ونقل در مرزها فاسد شده است.
در مقابل، ۱۹ درصد واردات افغانستان از پاکستان تأمین می‌شود. با توجه به واردات ۵.۳ میلیارد دالری افغانستان، ارزش کالاهای وارداتی از پاکستان در پنج ماه نخست سال جاری حدود ۷۴۲ میلیون دالر برآورد می‌شود؛ معادل اوسط ۴.۹۵ میلیون دالر در روز.
بدین‌ترتیب، صادرات پاکستان به افغانستان نیز در طول ۱۹ روز بسته‌بودن مرزها حدود ۹۴ میلیون دالر خسارت دیده و مردم افغانستان نیز به ارزش ۹۴ میلیون دالر کالا از دست داده و یا ناگزیر شده‌اند با قیمت‌های بالاتر خریداری کنند.
در مجموع، تنش‌های مرزی میان دو کشور دست‌کم ۱۲۲.۵ میلیون دالر زیان مستقیم اقتصادی به همراه داشته است.
افزون بر آن، کمبود کالاهای اساسی، افزایش قیمت‌ها و محدودیت در دسترسی به مواد خام، فشار مضاعفی بر مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان وارد کرده است؛ در حالی‌که اثرات غیرمستقیم آن بر سرمایه‌گذاری و زنجیره تأمین گسترده‌تر از آمار موجود است.
تأثیر بسته‌بودن مرزها بر درآمد طالبان
براساس برآوردهای تازه، طالبان در پنج ماه نخست سال ۲۰۲۵ حدود ۱.۵ میلیارد دالر درآمد داشته‌اند؛ معادل ۷ درصد تولید ناخالص داخلی و نشانگر افزایش ۱۸ درصدی نسبت به سال گذشته.
منابع مالیاتی با رشد ۱۹.۸ درصدی در جایگاه نخست و درآمدهای گمرکی با ۱۹.۷ درصد افزایش در رتبه دوم قرار دارند که به ۴۲۵ میلیون دالر رسیده‌اند. از آنجا که پاکستان بزرگ‌ترین بازار صادراتی و سومین شریک عمده وارداتی افغانستان است، تخمین زده می‌شود طالبان در پنج ماه نخست سال جاری ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون دالر از گذرگاه‌های مرزی با پاکستان درآمد داشته‌اند. بسته‌ماندن مرزها طی ۱۹ روز اخیر موجب کاهش ۱۹ تا ۲۵ میلیون دالری در این عواید طالبان شده است، نشانه‌ای از آسیب‌پذیری مالی ساختار اقتصادی طالبان در برابر تحولات مرزی.
بازگشت تحریم‌های چابهار و نقش راهبردی پاکستان
اسلام‌آباد بازگشایی گذرگاه‌های مرزی را مشروط به توافق با طالبان در زمینه مبارزه با گروه‌های تروریستی کرده است. با توجه به عمق اختلافات امنیتی، دستیابی به چنین توافقی در کوتاه‌مدت محتمل نیست. در نتیجه، مسیرهای تجارتی و ترانزیتی افغانستان از مسیر پاکستان به هند و آب‌های آزاد بین‌المللی همچنان در معرض بی‌ثباتی سیاسی و امنیتی باقی خواهد ماند.
در این میان، ایران تنها مسیر جایگزینی بالقوه برای دسترسی افغانستان به بازار هند و آب‌های آزاد است. با این حال، لغو معافیت تحریمی بندر چابهار از سوی ایالات متحده در چارچوب سیاست فشار حداکثری بر ایران، چشم‌انداز استفاده افغانستان از این مسیر را محدود کرده است. چابهار تا پیش از این بخشی از راهبرد واشنگتن برای توسعه افغانستان و تسهیل ورود کمک‌های بین‌المللی بود، اما بازگشت تحریم‌ها موجب توقف سرمایه‌گذاری افغان‌ها و تضعیف ظرفیت ترانزیتی این بندر شد.
در مقابل، پاکستان چابهار را تهدیدی برای منافع خود در افغانستان تلقی می‌کند، زیرا گسترش نقش ایران می‌تواند موقعیت انحصاری اسلام‌آباد بر مسیرهای تجاری افغانستان را تضعیف و نفوذ هند را در منطقه افزایش دهد. اکنون که چابهار دوباره تحت تحریم قرار گرفته، پاکستان بار دیگر به مسیر استراتژیک اصلی افغانستان برای دسترسی به آب‌های آزاد و بازارهای جهانی بدل شده است.
با این حال، آینده تجارت و ترانزیت کشور مستلزم تغییر در رویکرد سیاسی و امنیتی طالبان است، رویکردی که باید از تقابل و انزوا فاصله گرفته و بر دیپلوماسی اقتصادی، همکاری منطقه‌ای و تنوع مسیرهای تجاری متمرکز شود.تعامل سازنده با کشورهای منطقه، به‌ویژه پاکستان، کلید دستیابی افغانستان به مسیرهای پایدار تجارتی و ترانزیتی است.
حاکمان افغانستان باید به‌جای تمرکز بر سیاست جایگزینی پاکستان، بر رویکرد همکاری‌محور و منافع مشترک اقتصادی با همه کشورهای منطقه تأکید کنند. ظرفیت عظیم اقتصادی میان کشورهای آسیای جنوبی و میانه هنوز به‌دلیل رقابت‌های ژئوپولیتیکی و ناامنی منطقه‌ای استفاده‌نشده باقی مانده است. بازتعریف مناسبات اقتصادی و امنیتی بر پایه همگرایی تجاری و توسعه مشترک می‌تواند راهی مطمئن برای دستیابی به ثبات و رشد پایدار در افغانستان و منطقه باشد.