سفارت ایران در کابل از سفر قریب‌الوقوع سید محمد اتابک، وزیر صنعت و تجارت این کشور، به کابل خبر داده است. این سفر چند روز پس از دیدار محمدرضا بهرامی، دستیار وزیر خارجه و مدیرکل جنوب آسیای وزارت امور خارجه ایران، با مقامات طالبان در کابل انجام می‌شود.
نزدیک به سه ماه پیش نیز عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در سفری دو روزه به کابل با مقامات ارشد طالبان دیدار کرده بود.
در ماه‌های اخیر، جمهوری اسلامی ایران به شکلی بی‌سابقه به طالبان نزدیک شده است. همکاری‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی میان دو طرف به‌طور چشمگیری افزایش یافته و این تغییر، نشان‌دهنده چرخشی آشکار در رویکرد تهران نسبت به طالبان است.
ایران در سه سال و نیم گذشته با احتیاط با طالبان تعامل داشت، اما اکنون با جدیت در پی توسعه روابط با این گروه است. مقامات ایرانی به استان‌های مرزی این کشور اختیار داده‌اند تا روابط فرهنگی، اقتصادی و ترانزیتی با طالبان را گسترش دهند. در همین راستا، قرار است قنسولگری ایران در ولایت فراه و قنسولگری طالبان در شهر بیرجند ایران افتتاح شود. این در حالی است که ایران هم‌اکنون در شهرهای هرات، قندهار، ننگرهار و بلخ قنسولگری‌های فعال دارد.
وضعیت دشوار ایران در خاورمیانه
ایران به دنبال حمله حماس به اسرائیل وضعیت به شدت دشواری در خاورمیانه پیدا کرده است، تا جایی که حیات جمهوری اسلامی به خطر افتاده است. نفوذ ایران در منطقه، پس از دهه‌ها تلاش، به پایین‌ترین سطح خود رسیده است. جمهوری اسلامی در سوریه عملاً نقش چندانی ندارد، حوثی‌های یمن زیر فشار حملات گسترده و بی‌وقفه امریکا قرار گرفته‌اند و وضعیت کنترول حماس بر غزه مشخص نیست.
در چنین شرایطی، برخی گزارش‌ها حاکی از قصد امریکا و اسرائیل برای حمله مشترک به تاسیسات اتمی و نظامی ایران است. این دو کشور احساس می‌کنند که تهران در موقعیت ضعیفی است و باید تسلیم خواست آنها برای برچیدن برنامه اتمی و موشکی شود. ترامپ به شیوه همیشگی خود تهدید کرده است که سرپیچی ایران پاسخ دردناک نظامی به همراه خواهد داشت.
برخی از چهره‌های نزدیک به رژیم تهدیدهای ترامپ را لاف و گزافه‌گویی می‌دانند با این حال، مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی پای خود را برای مذاکره با امریکا، ولو به صورت غیرمستقیم پیش گذاشته است.
همزمان با این وضعیت دشوار در خاورمیانه، ماه گذشته یک هیئت امریکایی به‌طور غیرمنتظره به کابل و قندهار سفر کرد و با طالبان به گفت‌وگو نشست. جزئیات دقیق این مذاکرات منتشر نشده، اما گمان می‌رود که هیئت امریکایی درباره تحولات آینده منطقه با طالبان صحبت کرده باشد.
تغییر رویکرد در برابر طالبان
به دنبال این تحولات، مقامات ایرانی تلاش خود را برای جلب اعتماد طالبان بیشتر کرده‌اند. تهران که سال‌ها برای بیرون شدن امریکا از همسایگی‌اش دست دوستی را به سوی طالبان، قاتل دیپلومات‌های ایرانی در سال ۱۳۷۷ در مزارشریف دراز کرده بود، به هدفش رسیده و اکنون خواهان حفظ یک رژیم همسو در کابل است.
ایرانی‌ها احتمالا نگران نزدیک شدن این گروه به ایالات متحده در این مقطع حساس نیز هستند. طالبان پیوسته برای بهبود روابط با امریکا تلاش کرده است، هرچند با پاسخ سرد واشنگتن رو به رو شده است. با این حال، طالبان تغییری در سیاست نزدیکی به امریکا دست نکشیده است.
طالبان که با انزوای جهانی مواجه است، با آغوش باز از جمهوری اسلامی استقبال کرده است. عباس عراقچی رویکرد انتقادی پیشین ایران نسبت به حاکمیت طالبان را کنار گذاشته و از تسلط یکپارچه این گروه بر قلمرو افغانستان ستایش کرده است.
او همچنین موضع پیشین مقامات امنیتی و سیاسی ایران درباره اخراج مهاجران افغان را تعدیل کرد و گفت که به درخواست طالبان، مهاجران به‌صورت «تدریجی و آبرومندانه» به کشورشان بازگردانده خواهند شد، مشروط به اینکه شرایط پذیرش آنها در افغانستان فراهم باشد. این تغییر موضع، نشانه‌ای از تلاش ایران برای جلب رضایت طالبان است.
قنسولگری در ولایت درجه‌سوم
اندکی پس از این اظهارات، مقامات ایرانی از قصد خود برای بازگشایی قنسولگری این کشور در ولایت فراه در غرب افغانستان خبر دادند. ایران به‌ویژه از ناحیه مناطق غربی افغانستان، از جمله ولایت‌های فراه و نیمروز، نگران است. جمهوری اسلامی معتقد است که شبه‌نظامیان مخالف این کشور، مانند جیش‌العدل، در این مناطق حضور دارند و احتمالاً حمایت بیرونی می‌شوند، هرچند تاکنون به‌صورت علنی در این باره سخن نگفته است.
از زمان بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱، جیش‌العدل حملاتی را علیه نیروهای نظامی ایران در سیستان و بلوچستان، زاهدان و چابهار انجام داده است. ادعاهایی نیز مطرح شده که این شبه‌نظامیان به سلاح‌ها و تجهیزات نظامی به‌جا مانده از امریکا در افغانستان دسترسی پیدا کرده‌اند، موضوعی که نگرانی امنیتی ایران را تشدید کرده است.
ایران از حضور و فعالیت داعش خراسان در مرزهایش نگران است، گروهی‌که توانسته یکی از مرگبارترین حملات را در کرمان ایران راه‌اندازی کند.
استاندار خراسان جنوبی ایران دلیل اصلی راه‌اندازی قنسولگری در فراه را تسهیل تجارت و روابط اقتصادی میان دو کشور عنوان کرده است. به نظر می‌رسد که مسئله رصد تهدیدات امنیتی نیز مطرح باشد.
اهداف دوگانه: اقتصاد یا امنیت؟
ایران علاوه بر گسترش روابط تجاری و اقتصادی با طالبان، نگرانی‌های امنیتی نیز دارد. جمهوری اسلامی با وجود روابط نزدیک با طالبان، به این گروه اعتماد ندارد و طالبان را غیرقابل پیش‌بینی می‌داند. تاریخچه روابط طالبان با گروه‌های مختلف نشان می‌دهد که این گروه ممکن است در شرایط خاص به سمت بازیگران دیگری مانند امریکا متمایل شود، امری که برای ایران یک کابوس استراتژیک است.
با این حال، ایران تلاش می‌کند از اختلافات طالبان با پاکستان و انزوای جهانی این گروه بهره‌برداری کند تا نفوذ خود را در افغانستان تحت کنترول طالبان تقویت کند. تنش‌های مرزی و اخراج مهاجران افغان از پاکستان، فرصتی برای ایران فراهم کرده تا خود را به‌عنوان شریکی قابل اعتماد به طالبان معرفی کند.
با تشدید اختلاف میان طالبان و پاکستان، ایران عملا برنده میدان افغانستان شده است. این کشور برخلاف پاکستان که سعی دارد پای امریکا را به جنگ علیه طالبان بکشاند، سعی دارد که رژیم حاکم در افغانستان را تقویت کرده و از سقوط آن به دامن امریکا جلوگیری کند. در واقع، ایران نه طرف‌دار جنگ امریکا علیه طالبان است، نه هم طرف‌دار نزدیکی و اتحاد این کشور با رژیم حاکم در افغانستان.
همچنین، ایران امیدوار است با توسعه روابط اقتصادی و ترانزیتی، مانند استفاده از بندر چابهار برای دسترسی طالبان به بازارهای جهانی و هند، جایگاه خود را در معادلات منطقه‌ای مستحکم‌تر کند.