پس از چهار سال تعامل میان اوزبیکستان و طالبان، با بازگشایی دوباره گذرگاه ترمذ - حیرتان، تجارت رسمی میان دو طرف وارد مرحله تازهای شده است.
این راه تجارتی مسیر ترانزیتی افغانستان را با آسیای میانه هموار میکند و طالبان امیدوار است خطوط قطارهای باربری که از مسیر حیرتان میگذرد، بتواند وابستگی دیرینه به مسیرهای پاکستان را کاهش دهد و به یک مسیر پایدار و قابل اعتماد در آسیای میانه برای افغانستان تبدیل شود.
در سالهای گذشته اوزبیکستان با باز کردن بازار مشترک و بدون ویزا، حسن نیت و نگاه تجارتی خود را نسبت افغانستان نشان داده است؛ اما باز شدن ترمذ برای سرمایهگذاران افغان که سالها با محدودیتهای شدید دست و پنجه نرم کرده بودند، درهای تجارتی تازهای را گشوده است. خطوط ریلی فعال و مسیرهای رسمی جدید امکان حمل سریعتر کالا، کاهش هزینهها و افزایش تجارت در بازار شمال افغانستان را فراهم کرده است. این جریان اقتصادی میتواند وضعیت تجارت، کسبوکارهای محلی و توسعه منطقهای را بهبود بخشد و باعث افزایش درآمد در شمال و کل افغانستان شود. اما در سایه این جریان اقتصادی سایه سنگین تهدیدهای امنیتی همچنان پابرجاست.
گروههایی مانند جنبش اسلامی اوزبیکستان، انصارالله و شاخههای کوچکتر مسلح، هرچند فعالیتشان پراکنده است، اما توانایی عبور از مرزهای نفوذپذیر شمال افغانستان را دارند و حضورشان در مناطق مرزی و مناطقی که دولت اوزبیکستان کنترول ضعیف دارد، باعث نگرانیهای جدی شده است؛ خصوصا فعالیت این گروهها در بدخشان افغانستان و برخی از مناطق ولایت بلخ این نگرانی را افزایش داده است.
تعامل اقتصادی اوزبیکستان با طالبان، اگرچه از منظر اقتصادی قابل فهم است، اما پیامدهای امنیتی مهمی نیز در بر خواهد داشت. این تعامل میتواند زمینه برقراری ارتباطات غیررسمی میان طالبان و گروههای اوزبیک در خاک اوزبیکستان را فراهم کند. در صورت نبود نظارت دقیق این ارتباطات ممکن است منجر به پیوستگی سهجانبه گروههای مسلح در افغانستان، اوزبیکستان و پاکستان شود، شبکهای که توانایی هماهنگ کردن عملیات، منابع مالی و مسیرهای جابهجایی اعضای خود را دارد و تهدیدی جدی برای امنیت منطقه ایجاد میکند.
نگرانی دیگر امنیتی و فوری، قاچاق گسترده سلاحهای امریکایی است که پس از خروج نیروهای ایالات متحده از افغانستان در ۲۰۲۱، در اختیار طالبان و بازارهای غیررسمی قرار گرفته است. هزاران سلاحهای سنگین، مهمات و تجهیزات نظامی از جمله تفنگهای ام فور، ام شانزده و تجهیزات دید در شب، به بازارهای سیاه منتقل شدهاند. گزارشها نشان میدهند که بسیاری از این سلاحها در بازارهای مرزی پاکستان مانند میرانشاه و لندی کوتل و مناطق قبایلی با چندهزار دالر فروخته میشوند.
اکنون نگرانیها این است که سلاحها ممکن است به گروههای مسلح در اوزبیکستان منتقل شوند و تهدیدی جدی برای امنیت شمال افغانستان و آسیای میانه و روسیه ایجاد کنند. مسئله دیگر این است که اعضای این گروهها میتوانند در قالب تاجران، رانندگان در جریان تجارت قانونی حضور یابند و سلاحها و تجهیزات خود را مخفیانه جابهجا کنند.
رویهم رفته یکی از تهدایدات دیگر استفاده گروههای مسلح از درآمد تجارت برای تامین مالی عملیات تروریستی است. در مناطقی که کنترول دولتی محدود است، این گروهها میتوانند از درآمد گمرکی غیررسمی، اخاذی از تاجران، یا مشارکت در فروش کالاهای قانونی و غیرقانونی بهرهبرداری کنند. منابع مالی بهدست آمده میتواند برای خرید سلاح، تجهیز نیروها و سازماندهی حملات تروریستی مورد استفاده قرار گیرد. باز شدن مسیر حیرتان شبیه گذشته ممکن است الگوهای سابق فعالیت گروههای مسلح در پاکستان و شمال افغانستان را بار دیگر فعال کند و تجارت قانونی را به ابزاری برای تامین عملیات مسلحانه تبدیل کند.
گزارشها نشان میدهد که داعش خراسان نیز در سالهای گذشته توانایی استفاده از نیروهای آسیای میانه و انجام حملات پیچیده را دارد. حمله خونین دو سال پیش در مسکو توسط اعضای تاجیکتبار این گروه نمونه بارزی است که نشان میدهد داعش میتواند از هویتهای منطقهای و مسیرهای عبور قانونی یا نیمهقانونی بهره ببرد. باز شدن مسیرهای تجاری، اگر بدون کنترول دقیق باشد، میتواند فرصت تازهای برای گروهها فراهم کند تا در پوشش تاجران و رانندگان عبور کنند و منابع مالی و عملیاتی خود را گسترش دهند.
سازمان ملل متحد در گزارشهای اخیر خود تصریح کرده است که شمال افغانستان به دلیل کاهش حضور نهادهای امنیتی و افزایش رفتوآمد در مرزها، منطقه نفوذپذیر برای گروههای مسلح باقی مانده است. روسیه نیز بارها اعلام کرده است که هرگونه گسترش فعالیت داعش خراسان در نزدیکی مرزهای آسیای میانه، تهدیدی مستقیم علیه امنیت کشورهای منطقه خواهد بود.
منابع معتبر به سناریوی خطرناک دیگری نیز اشاره میکنند که احتمال تکرار حملات داعش خراسان، اما این بار با بهرهگیری از مسیرهای تجاری و درآمدهای اقتصادی. شبکههای مسلح میتوانند از مسیرهای رسمی برای انتقال نیروها، تجهیز عملیات و برنامهریزی حملات در داخل یا خارج منطقه بهره ببرند. این خطر هم امنیت افغانستان و هم ثبات کشورهای همسایه را تهدید میکند.
باز شدن مسیر حیرتان در کنار فرصتهای روشن اقتصادی تهدیدهای چندلایه و پیچیده را نیز با خود آورده است. شمال افغانستان همچنان نقطهای است که در آن اقتصاد و امنیت در هم تنیدهاند. هر وسیله نقلیه، هر قطار و هر محموله میتواند حامل کالا یا حامل منابع مالی، سلاح و نیروی انسانی گروههای مسلح باشد. پرسش اساسی این است که آیا میتوان دهلیز اقتصادی حیران تا را فعال ساخت بدون اینکه دهلیز امنیتی موازی با آن شکل بگیرد؟
مسیر تازه حیرتان نمادی از دو واقعیت همزمان است، امیدی برای تاجران و رونق اقتصادی و تهدیدی که نهادهای امنیتی و منطقهای هنوز نتوانستهاند به طور کامل مهار کنند. این مسیر تازه هم فرصت اقتصادی و هم تهدید امنیتی را در خود دارد و آینده افغانستان منطقه وابسته به آن است که چگونه این فرصت و تهدید با هم مدیریت شوند.