نمایندگان امریکا و جمهوری اسلامی روز شنبه مذاکراتی درباره برنامه هسته‌ای تهران برگزار می‌کنند. همزمان، بریتانیا، فرانسه و آلمان در حال بررسی امکان بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران در سازمان ملل هستند؛ اقدامی که باید پیش از انقضای توافق هسته‌ای برجام در ماه عقرب سال جاری انجام شود.
در ادامه، روند احتمالی فعال‌سازی مکانیسم ماشه معروف که در توافق برجام گنجانده شده بود، توضیح داده می‌شود.
توافق هسته‌ای برجام چیست؟
از زمانی که نخستین خبرها درباره برنامه هسته‌ای مخفی ایران منتشر شد، بسیاری از کشورها نسبت به تلاش جمهوری‌اسلامی برای دستیابی به سلاح هسته‌ای مظنون بودند و پنهان‌کاری این برنامه را هم در همین راستا می‌دیدند.
مقامات جمهوری‌اسلامی به صورت مکرر این اتهام را رده کرده‌اند و می گویند به دنبال ساخت بمب نیستند، اما آن‌ها هنوز نتوانسته‌اند برخی از ابهام‌های سازمان بین‌المللی انرژی اتمی را برطرف کنند که تردید درباره نیات نظامی برنامه هسته‌ای ایران را تقویت می‌کند.
۲۳ اسد ۱۳۹۴ (۱۴ جولای ۲۰۱۵) ایران با بریتانیا، آلمان، فرانسه، امریکا، روسیه و چین توافقی به نام برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در ویانا امضا کرد. این توافق تحریم‌های سازمان ملل، ایالات متحده و اتحادیه اروپا علیه ایران را در ازای محدودیت‌هایی بر برنامه هسته‌ای این کشور لغو کرد.
شورای امنیت سازمان ملل، این توافق را در قالب قطعنامه‌ای در اسد ۱۳۹۴ (جولای) ۲۰۱۵ تصویب کرد.
نقش ایالات متحده در توافق هسته‌ای
دونالد ترامپ، رییس‌جمهور امریکا، در دوره نخست ریاست‌جمهوریش، برجام را «بدترین توافق تاریخ» نامید و سال ۲۰۱۸ از آن خارج شد.
او سپس تمام تحریم‌های امریکا علیه ایران را بازگرداند و در واکنش به این اقدام، ایران نیز به‌تدریج از تعهدات هسته‌ای خود طبق برجام فاصله گرفت.
در متن برجام قید شده بود که در صورت بازگشت تحریم‌ها، ایران می‌تواند «اجرای تعهدات خود را به‌طور کامل یا جزئی متوقف کند».
مذاکرات غیرمستقیم میان تهران و دولت جو بایدن، جانشین ترامپ، برای احیای توافق برجام نیز پس از بیش از یک سال نشست‌های پراکنده، نتیجه‌ای نداشت.
با شروع دوره دوم ریاست‌جمهوری ترامپ در حوت ۱۴۰۳، کارزار فشار حداکثری امریکا علیه ایران از سر گرفته شد. او از آن زمان چند بار اعلام کرده آماده توافق با ایران است، اما در عین حال تهدید کرده که اگر ایران برنامه هسته‌ای خود را متوقف نکند، از گزینه نظامی علیه این کشور استفاده خواهد کرد.
جمهوری‌اسلامی چه می‌کند؟
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (نهاد ناظر هسته‌ای سازمان ملل) اعلام کرده است که ایران به‌شکل «چشمگیر» در حال افزایش غنی‌سازی اورانیوم تا سطح ۶۰ درصد است، که بسیار نزدیک به سطح تسلیحاتی ۹۰ درصدی است.
کشورهای غربی می‌گویند غنی‌سازی در این سطح برای مصارف غیرنظامی ضرورتی ندارد و هیچ کشوری هم بدون هدف ساخت سلاح هسته‌ای چنین کاری انجام نداده است. اما مقامات جمهوری‌اسلامی می‌گویند برنامه هسته‌ای ایران کاملا صلح‌آمیز است.
مکانیسم ماشه (Snapback) یا «بازگشت خودکار تحریم‌ها» چیست؟
در توافق برجام، مکانیسمی تحت عنوان ماشه تعریف شده است که به موجب آن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران می‌توانند بدون نیاز به این‌که اجرای آن‌ها مستلزم رای‌گیری مجدد در شورای امنیت باشد، دوباره اعمال شوند.
بر اساس مفاد این مکانیسم، اگر در بازه زمانی ده ساله اجرای توافق برجام، پنج کشور عضو آن نتوانند درباره «عدم پایبندی جدی» ایران به برجام به توافق برسند، هر کدام از این پنج کشور عضو می‌توانند این مکانیسم را در شورای امنیت سازمان ملل با ۱۵ عضو فعال کند.
پس از فعال‌شدن این مکانیسم و آغاز روند رسیدگی، شورای امنیت باید ظرف ۳۰ روز درباره ادامه لغو تحریم‌های ایران رای‌گیری کند.
تصویب قطعنامه ادامه لغو تحریم‌های ایران، مستلزم نه رای موافق و عدم وتوی پنج عضو دائم (امریکا، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه) شورای امنیت است.
اگر این قطعنامه تصویب نشود، تمام تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران به‌طور خودکار بازمی‌گردند، مگر این‌که شورای امنیت اقدام دیگری انجام دهد.
ایالات متحده در گذشته در سازمان ملل چه کرده است؟
با وجود خروج از برجام، دولت ترامپ در ماه سنبله ۱۴۰۰ اعلام کرد که مکانیسم ماشه را فعال کرده، زیرا نام امریکا همچنان به عنوان یکی از طرف‌های برجام در قطعنامه ۲۰۱۵ ذکر شده است.
اما تمام طرف‌های باقی‌مانده توافق، یعنی ایران، آلمان، فرانسه، بریتانیا، روسیه و چین، به شورای امنیت اعلام کردند این اقدام امریکا را به‌رسمیت نمی‌شناسند.
تقریبا همه اعضای غیردائم وقت شورای امنیت نیز با آن مخالف بودند و مکانیسم ماشه در آن زمان به‌طور رسمی فعال نشد.
در حال حاضر، تنها بریتانیا، فرانسه و آلمان به‌طور جدی به فعال‌سازی مکانیسم ماشه فکر می‌کنند.
اکنون چه اتفاقی در حال رخ دادن است؟
با انقضای قطعنامه شورای امنیت در ۲۶ میزان ۱۴۰۴ (۱۸ اکتبر ۲۰۲۵)، فرصت فعال‌سازی مکانیسم ماشه نیز از بین خواهد رفت.
ترامپ به نماینده امریکا در سازمان ملل دستور داده تا با متحدان این کشور برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران همکاری کند.
بریتانیا، فرانسه و آلمان به شورای امنیت گفته‌اند که آماده‌اند فعال‌سازی مکانیسم ماشه را پیگیری کنند. آن‌ها همچنین از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواسته‌اند تا گزارشی جامع درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران منتشر کند تا پایه حقوقی محکمی برای بازگرداندن تحریم‌ها فراهم شود.
برای شروع روند، ابتدا باید مکانیزم حل اختلاف مندرج در توافق برجام فعال شود، مکانیسمی که بریتانیا، فرانسه و آلمان در جنوری ۲۰۲۰ آغاز کرده بودند. روسیه با این مکانیزم مخالفت کرده است.
در برنامه‌ریزی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه در شورای امنیت، این کشورها احتمالا این را هم در نظر خواهند داشت که روسیه در ماه سپتامبر ریاست شورای امنیت را برعهده خواهد داشت.
تحریم‌های متوقف‌شده سازمان ملل کدام‌ها هستند
در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه، تحریم‌هایی که پیش‌تر در شش قطعنامه شورای امنیت بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ علیه ایران اعمال شده بودند، دوباره برقرار خواهند شد. این تحریم‌ها شامل موارد زیر هستند:
۱- تحریم تسلیحاتی
۲- ممنوعیت غنی‌سازی اورانیوم و بازفرآوری آن
۳- ممنوعیت پرتاب و انجام فعالیت‌های مرتبط با موشک‌های بالستیک قادر به حمل کلاهک هسته‌ای، همچنین ممنوعیت انتقال فناوری و ارائه کمک فنی در این حوزه
۴- مسدودسازی دارایی‌ها و ممنوعیت سفر برای شماری از افراد و نهادهای ایرانی
۵- اجازه به کشورهای عضو سازمان ملل برای بازرسی محموله‌های شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران و خطوط کشتیرانی ایران به منظور جلوگیری از انتقال کالاهای ممنوعه.