هیئتی بلندپایه از اوزبیکستان به رهبری جنرال قربانوف بخت‌یار، رئیس اداره امنیت ملی، جنرال مختاروف فرخ، معاون وی، و جنرال حسانوا سلیم‌جان، فرمانده نیروهای سرحدی این کشور، روز سه‌شنبه در سفری ویژه به کابل رفتند.
این هیئت با سراج‌الدین حقانی، وزیر داخله، یعقوب مجاهد، وزیر دفاع، و عبدالحق وثیق، رئیس استخبارات طالبان دیدار کرد.
محور این دیدارها موضوعاتی کلیدی چون فعالیت شبه‌نظامیان اوزبیک در خاک افغانستان، گسترش نفوذ داعش در ولایات شمالی، تولید و قاچاق مواد مخدر در مرزهای اوزبیکستان، و تامین امنیت پروژه‌های مشترک اقتصادی بوده است.
مقام‌های طالبان سعی دارند که سفرهای مقامات کشورهای منطقه را بیشتر به مسایل اقتصادی پیوند دهند، اما حقیقت این است که در دستورکار سفر مقامات خارجی به افغانستان مسایل امنیتی و تهدیدهای ناشی از خاک افغانستان برجسته است.
طالبان به طور رسمی حضور گروه‌های شبه نظامی خارجی در خاک افغانستان را رد می‌کند، از این رو حاضر نیست اذعان کند که بخشی از آجندای سفر مقام‌های آسیای میانه، تهدید گروه‌های شبه‌نظامی اسلامگرایی است که در جنگ با دولت پیشین و نیروهای خارجی با طالبان همکاری و جانفشانی کردند.
نگرانی از نفوذ داعش
این سفر پس از آن صورت گرفت که اداره امنیت دولتی اوزبیکستان پیشتر اعلام کرد که یک هسته مخفی وابسته به داعش خراسان را در شهر نمنگان در شرق این کشور کشف و متلاشی کرده است.
رسانه‌های اوزبیکستان نیز به نقل از نهادهای امنیتی این کشور نوشته‌اند که رهبر این هسته مخفی، یک دختر ۱۹ ساله اهل ناحیه دولت‌آباد شهر نمنگان بوده که در صنوف دینی در یک «حجره» مخفی در شهر استانبول ترکیه در سال ۲۰۲۲، درس مذهبی خوانده بود.
داعش بر کشورهای آسیای مرکزی از جمله اوزبیکستان تمرکز کرده است. مقامات طالبان همواره گفته‌اند که بیشترین اعضای داعش خراسان را اتباع کشورهای آسیای مرکزی به ویژه اوزبیکستان و تاجیکستان تشکیل می‌دهند.
ظاهرا اوزبیکستان از مقابله طالبان در مبارزه با داعش راضی است. اما همه کشورهای آسیای مرکزی از اقدامات طالبان راضی نیستند. زیرا، فشار طالبان بر داعش سبب شده است که این گروه بر فعالیت و عملیات بیرون مرزی تمرکز کند. این گروه توانست که دو حمله خونین در روسیه و ایران انجام دهد.
جنبش اسلامی اوزبیکستان
با وجود روابط نزدیک طالبان و اوزبیکستان، تاشکند به شدت نگران حضور گروه‌های مسلح مخالف خود، به‌ویژه جنبش اسلامی اوزبیکستان، در خاک افغانستان است. به نقل از یک مقام سابق، برآوردهای اطلاعاتی نشان می‌دهد بین ۲ تا ۴ هزار جنگجوی اوزبیکستانی در افغانستان حضور دارند که این تعداد شامل خانواده‌های آن‌ها نمی‌شود.
طالبان با این که به کشورهای آسیای میانه اطمینان داده است که جلو حملات جنگجویان خارجی را گرفته است، اما این شبه‌نظامیان از اهداف خود برای سرنگونی دولت‌های آسیای میانه دست نکشیده‌اند. بنا به برخی اطلاعات امنیتی، جنگجویان آسیای میانه‌ای در صفوف طالبان حضور دارند. آن‌ها روابط عمیق و ریشه‌داری با تحریک طالبان پاکستان، القاعده، و طالبان افغان دارند و حتی پیوندهای خویشاوندی با طالبان برقرار کرده‌اند.
پس از به قدرت رسیدن طالبان در سال ۲۰۲۱، اوزبیکستان خواستار تسلیم‌کردن این جنگجویان به تاشکند شد، اما طالبان این درخواست را رد کرد. طالبان وعده داد که جنگجویان اوزبیک را از مناطق مرزی و شمالی به سایر نقاط افغانستان منتقل کند، اما به این تعهد عمل نکرده‌است. بر اساس اطلاعات یک مقام ارشد امنیتی سابق افغانستان، جنگجویان اوزبیک عمدتاً در ولایت‌های فاریاب، جوزجان، قندوز، و بغلان همراه با خانواده‌های شان زندگی می‌کنند و از نظر اجتماعی با جوامع محلی تفاوت چندانی ندارند، زیرا دو نسل از آن‌ها در افغانستان ساکن بوده‌اند.
برخی از این جنگجویان در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۲۱ به داعش پیوستند. در دوره دولت پیشین افغانستان، تحت فشار کشورهای آسیای مرکزی و روسیه، شماری از این افراد به اوزبیکستان تحویل داده شدند. این گروه در جنگ طالبان علیه دولت پیشین نقش فعالی داشت و مقامات امنیتی سابق افغانستان ادعا می‌کنند که برخی از مرگبارترین حملات انتحاری توسط جنگجویان اوزبیکستانی انجام شده است.
جنبش اسلامی اوزبیکستان به شاخه‌های متعددی مانند کتیبه بخاری و نمنگانی تقسیم می‌شود، اما هیچ‌کدام به‌صورت مستقل عمل نمی‌کنند و تحت چتر طالبان فعالیت دارند. در میان این گروه‌ها، جنگجویانی از تاجیکستان و چچن نیز حضور دارند. پس از تسلط طالبان بر افغانستان، این گروه به‌صورت مخفیانه و خاموش به فعالیت خود ادامه داده است تا طالبان به کشورهای منطقه اطمینان دهد که خاک افغانستان تهدیدی برای آن‌ها نیست.
تلاش اوزبیکستان برای تسلیم گرفتن جنگجویان
به نظر می‌رسد مقامات امنیتی و نظامی اوزبیکستان در این سفر تلاش کردند طالبان را متقاعد کنند که فرماندهان شبه‌نظامیان اوزبیک را به تاشکند تحویل دهند. با این حال، به نظر می‌رسد تاشکند درک کاملی از ساختار و اصول طالبان ندارد.
طالبان در گذشته به دلیل امتناع از تحویل دادن اسامه بن‌لادن نظام خود را از دست داد و اخیراً نیز حاضر نشد تحریک طالبان پاکستان را به اسلام‌آباد تحویل دهد، حتی به قیمت درگیری مستقیم با پاکستان. بنابراین، تحویل دادن جنگجویان اوزبیک به اوزبیکستان بعید به نظر می‌رسد.
طالبان به دلایل قومی، ایدیولوژیک و شکل‌گیری تهدیدها قادر به تسلیم‌کردن این گروه‌ها به کشورهای همسایه و منطقه نیست:
ایدیولوژی و وفاداری: جنگجویان اوزبیک با ملا عمر، بنیان‌گذار طالبان، بیعت کرده‌اند و از آن زمان به طالبان وفادار مانده‌اند. بر اساس اصول شرعی و سنت بیعت در میان طالبان، تحویل دادن متحدان به یک نیروی بیگانه غیرممکن است. در دهه ۱۹۹۰ نیز کشورهای آسیای مرکزی و روسیه تلاش کردند این گروه‌ها را تحویل بگیرند، اما طالبان این اقدام را «بدعت» خوانده و رد کرد.
فرهنگ افغانی: در فرهنگ قبایلی طالبان، خیانت به مهمان جایگاهی ندارد. طالبان این جنگجویان را به‌عنوان مهمان می‌بینند و تسلیمی دادن آن‌ها را مغایر با ارزش‌های فرهنگی خود می‌دانند.
نگرانی از تقویت داعش: طالبان بیم دارد که فشار بر این گروه‌ها یا تحویل دادن آن‌ها به اوزبیکستان باعث پیوستن آن‌ها به داعش شود. این امر نه‌تنها از نظر ایدئولوژیک، بلکه از نظر تهدیدات فیزیکی و امنیتی برای طالبان خطرناک است. با توجه به پیوستن بخشی از جنجگویان آسیای مرکزی به داعش، این تهدید بسیار جدی است.
قدرت متحدان: این گروه‌ها متحدان قدرتمندی در داخل و خارج از طالبان دارند که تسلیم دادن آن‌ها را دشوار می‌کند.
در همین حال، گزارش‌های متعدد از سرازیرشدن شورشیان آسیای مرکزی از خاورمیانه به افغانستان منتشر شده است. نماینده روسیه در سازمان ملل متحد در مجمع عمومی این سازمان، ورود شبه‌نظامیان به افغانستان را "نگران‌کننده" توصیف کرد.
گروه‌های شبه‌نظامی که در همه جا تحت تعقیب اند، افغانستان را بهشتی امن برای خود می‌بینند. از این رو، سعی دارند که برای تعقیب اهداف خود و همچنان یافتن مصونیت به افغانستان برگردند.
امنیت مرزها و قاچاق مواد مخدر
مقامات مرزی طالبان و اوزبیکستان به‌صورت ماهانه برای بحث درباره امنیت مرزها، جلوگیری از نفوذ شبه‌نظامیان از خاک افغانستان به آسیای مرکزی، و مبارزه با قاچاق مواد مخدر دیدار می‌کنند. با وجود تعهدات طالبان، نگرانی‌های اوزبیکستان درباره امنیت مرزهایش همچنان پابرجاست.
در اوایل حاکمیت طالبان، درگیری‌های مرزی میان نیروهای دو طرف گزارش شده بود. امنیت مرزها و مبارزه با گروه‌های تروریستی از اولویت‌های اصلی اوزبیکستان است، زیرا حضور این گروه‌ها در افغانستان و پاکستان نه‌تنها تهدید مستقیم امنیتی و سیاسی است، بلکه افراط‌گرایی فرامرزی را نیز ترویج می‌کند.
چالش هلیکوپترهای نظامی
پس از سقوط دولت پیشین افغانستان، ده‌ها فروند هلیکوپتر نظامی قوای مسلح افغان به اوزبیکستان منتقل شد. تلاش‌های طالبان برای بازپس‌گیری این هلیکوپترها تاکنون ناکام مانده و این موضوع به یکی از چالش‌های روابط دوجانبه تبدیل شده است.
اوزبیکستان زیر فشار ایالات متحده امریکا هلیکوپترهای نظامی را به طالبان تسلیم نکرد. رسانه‌های اوزبیکستان گزارش دادند که هفت چرخبال بلک هاک ارتش سابق افغانستان که به اوزبیکستان برده شده بودند، به امریکا منتقل شده‌اند. در گزارش‌ها آمده که پنتاگون این چرخبال‌ها را برای استفاده، مناسب تشخیص داده و به ایالات متحده منتقل کرده است.
طبق گزارش رسانه‌های اوزبیکستان، از ارتش سابق افغانستان ۲۲ هواپیمای نظامی و ۲۴ چرخبال در اوزبیکستان بود که از این تعداد ۷ چرخبال به امریکا انتقال یافته است. فصیح‌الدین، لوی درستیز طالبان روز دوشنبه گفت که در بازپس‌گیری این چرخبال‌ها ناکام بوده‌اند، اما امید و تلاش خود را از دست نداده‌اند.
به‌رسمیت‌شناسی طالبان
پس از به‌رسمیت‌شناخته‌شدن طالبان توسط روسیه، طالبان انتظار دارد کشورهای آسیای مرکزی، از جمله اوزبیکستان، قزاقستان، و ترکمنستان، نیز این گام را بردارند.
با این حال، به‌رسمیت‌شناسی طالبان بدون همکاری عملی آن‌ها در مهار شبه‌نظامیان اوزبیک، جلوگیری از تولید و قاچاق مواد مخدر، تضمین امنیت مرزها، و تحویل دادن فرماندهان شبه‌نظامی به تاشکند بعید به نظر می‌رسد.
نتیجه‌گیری
حضور شبه‌نظامیان اوزبیک در افغانستان، گسترش نفوذ داعش، و مسائل مرزی همچنان چالش‌های اصلی در روابط طالبان و اوزبیکستان اند. طالبان به دلایل ایدیولوژیک، فرهنگی، و امنیتی قادر به تحویل جنگجویان اوزبیک به تاشکند نیستند، در حالی که اوزبیکستان نگران تهدیدات ناشی از این گروه‌ها و تاثیر آن‌ها بر امنیت منطقه است.
بدون همکاری عملی در این زمینه‌ها، به‌رسمیت‌شناسی طالبان توسط اوزبیکستان و پیشرفت در روابط دوجانبه دشوار خواهد بود.