وزیر خارجه طالبان، روز پنجشنبه در نشست با دیپلوما‌ت‌های خارجی در کابل، از تاجیکستان و اوزبیکستان خواست که هواپیماهای افغانستان را برگردانند. امیر خان متقی با اشاره به زلزله اخیر در کنر گفت که این هواپیماها نقش موثری در عملیات جستجو و نجات ایفا کرده‌اند.

این درخواست متقی در حالی مطرح می‌شود که دونالد ترامپ چندین بار نارضایتی شدید خود را از جا ماندن تجهیزات نظامی ارتش سابق و نیروهای امریکا و استفاده از آن در رژه‌های نظامی طالبان در بگرام ابراز کرده بود.

اظهارات متقی نشان می‌دهد که اوزبیکستان و تاجیکستان هنوز با خواست مکرر طالبان درباره برگرداندن هواگردهای ارتش پیشین افغانستان موافقت نکرده‌اند. مقامات دو کشور هنوز به‌گونه رسمی در این زمینه ابراز نظر نکرده‌اند.

پیشتر، منابع به افغانستان اینترنشنال گفته بودند که اوزبیکستان تصمیم گرفته است هواپیماها و هلیکوپترهای ارتش پیشین افغانستان را به طالبان تحویل دهد. مشخص نیست که اوزبیکستان در این مورد چراغی سبز از واشنگتن دریافت کرده است یا نه.

طالبان طی چهار سال گذشته تلاش کرده تا ۵۷ فروند هواپیماهای کوچک و چرخبال‌های متعلق به حکومت پیشین افغانستان را که به اوزبیکستان و تاجیکستان منتقل شده بود، بازگرداند، اما این تلاش‌ها تاکنون بی‌نتیجه بوده است.

در ۱۵ اگست ۲۰۲۱، پس از فروپاشی حکومت افغانستان و فرار اشرف‌غنی، رئیس‌جمهور پیشین به اوزبیکستان، پیلوت‌های قوای هوایی هواپیماها و چرخبال‌ها را به اوزبیکستان و تاجیکستان منتقل کردند تا به دست طالبان نیفتد.

پس از سقوط ولایات، اکثر هواپیماها و هلیکوپترها از سراسر افغانستان به میدان هوایی کابل منتقل شده بودند. به جز تعداد معدودی که به دست طالبان افتاد یا به دلیل خرابی قادر به پرواز نبودند، اکثر این هواگردها از کابل به دو کشور همسایه شمالی منتقل شدند.

یک مقام سابق گفت که سه هواپیما نیز از مزارشریف نیز به کشورهای همسایه منتقل شدند. یکی از این هواپیماها در همان روز سقوط کرد، اما بقیه علی‌رغم مخالفت دو همسایه شمالی در خاک این کشورها فرود آمدند.

یک مقام ارشد سابق وزارت دفاع افغانستان درباره انتقال این هواگردها به خارج از کشور گفت پیلوت‌هایی که در حملات هوایی علیه طالبان نقش کلیدی داشتند، به شدت مورد تهدید این گروه بودند. طالبان ترور پیلوت‌های افغان را به علت نقش موثر شان در نبرد با این گروه مهم می‌دانستند و به همین دلیل، حکومت پیشین یک تیم امنیتی بزرگ را مسئول حفاظت از آن‌ها تعیین کرده بود. به همین دلیل، پیلوت‌های افغان برای نجات جان خود اقدام به خروج از کشور کردند.

این مقام سابق گفت که این تجهیزات مهم هوایی، از جمله چرخبال‌های بلک‌هاک امریکایی، نباید به دست طالبان می‌افتاد و آنها زمینه بیرون کردن این هواگردها را فراهم کردند.

این هواگردها ساعاتی پس از فرار اشرف غنی از کابل، از طریق کوه‌های هندوکش به اوزبیکستان و تاجیکستان پرواز کردند. غنی نیز با سه هلیکوپترMi-17 ساخت روسیه از کابل خارج شد.

نوعیت هواپیماها و هلیکوپترها

در میان ۵۷ فروند هواپیما و هلیکوپتر، هواپیماهای PC-12، C-208 و AC-20، هلیکوپترهای بلک‌هاک امریکایی و هلیکوپترهای Mi-17 ساخت روسیه قرار داشت. هلیکوپترهای Mi-17 ساخت روسیه با بودجه امریکا برای ارتش پیشین افغانستان خریداری شده بودند. یک هواپیمای جنگی کوچک A-29 یا سوپر توکانو نیز در میان این هواپیماها موجود است.

به شمول سه فروند هواپیمایی که اشرف غنی، رئیس‌جمهور پیشین را به اوزبیکستان منتقل کرد و یک هواپیمایی که سقوط کرد، مجموع آن‌ها ۵۷ فروند می‌شود.

نیروی هوایی ارتش پیشین افغانستان در مجموع ۲۲۹ فروند هواگرد نظامی و ترابری داشت که با حمایت مالی امریکا خریداری شده بود. بخش زیادی از این تجهیزات در جریان جنگ طولانی علیه طالبان از کار افتادند، تخریب شدند یا به دست طالبان افتادند یا به خارج از کشور منتقل شدند.

نیروی هوایی نقش اساسی در جنگ علیه طالبان داشت، زیرا این گروه عمدتاً در مناطق صعب‌العبور و دره‌ها مستقر بود و نیروهای زمینی ارتش به‌سختی می‌توانستند به این مناطق دسترسی پیدا کنند.

اقدامی یکجانبه؟

هنوز مشخص نیست که اوزبیکستان کدام نوع هواپیماها (روسی یا امریکایی) را به طالبان تحویل خواهد داد و آیا در این مورد با واشنگتن مشوره می‌کند یا نه. با توجه به روابط تیره امریکا با طالبان، به‌ویژه به دلیل بازداشت شهروندان امریکایی و روابط رو به گسترش طالبان با رقبای منطقه‌ای واشنگتن، بعید به نظر می‌رسد که امریکا با چنین اقدامی موافقت کرده باشد.

یک نظامی پیشین بلندپایه افغان گفت که «تسلیم‌دادن چرخبال‌ها به طالبان، ممکن است خشم ترامپ را برانگیزد.»

پیش از این ترامپ بارها از حکومت بایدن به علت باقی گذاشتن سلاح‌های امریکایی در افغانستان شدیداً انتقاد کرده بود. او تاکید کرده است که باید این سلاح‌ها از طالبان پس گرفته شود.

سال گذشته، فرمانده پیشین سنتکام به اوزبیکستان سفر کرد و درباره این هواپیماها با تاشکند گفت‌وگو داشت. گزارش‌هایی وجود دارد که تعدادی از هلیکوپترهای بلک‌هاک به امریکا منتقل شده‌اند.

فرمانده سنتکام همچنین در راستای مبارزه با تروریسم، تعهد به حمایت از اوزبیکستان داد و ۶۰ میلیون دالر برای تقویت نیروی هوایی این کشور کمک کرد. مقامات امریکایی با واگذاری این هواپیماها به طالبان به‌شدت مخالفت کرده بودند.

امریکا تلاش دارد با اعمال فشار بر طالبان، این گروه را تحت کنترول نگه دارد و دادن چنین امتیازی به طالبان با سیاست‌های کنونی واشنگتن همخوانی ندارد.

با این حال، روابط طالبان و اوزبیکستان نزدیک است. طالبان، همسایه شمالی را زیر فشار گذاشته است تا هواپیماها و هلیکوپترها را تسلیم کند. برخی منابع می‌گویند که اوزبیکستان در بدل واگذاری این هواپیماها، خواستار تضمین‌های امنیتی طالبان و همچنین برآورده شدن مطالبات خود توسط طالبان شده است.

اوزبیکستان به‌شدت از حضور و فعالیت جنبش اسلامی اوزبیکستان در خاک افغانستان نگران است. گزارش‌ها حاکی از آن است که اعضای این جنبش آزادانه در شمال افغانستان فعالیت و زندگی می‌کنند و حتی در برخی نهادهای محلی طالبان استخدام شده‌اند. طالبان تلاش کرده است تاشکند را متقاعد کند که نگران این گروه‌ها نباشد، اما هماهنگی جنبش اسلامی اوزبیکستان با داعش خراسان و دیگر گروه‌های تروریستی منطقه‌ای، به نگرانی اوزبیکستان افزوده است.

مقام ارشد وزارت دفاع حکومت پیشین گفت که اوزبیکستان ممکن است هلیکوپترهای Mi-17 ساخت روسیه را که با بودجه امریکا خریداری شده بودند، به طالبان تحویل دهد. او باور دارد که تصمیم یکجانبه اوزبیکستان و بدون مشوره با امریکا می‌تواند پیامدهایی برای این کشور به دنبال داشته باشد. پیشتر، طالبان خواستار همکاری فنی روسیه در ترمیم هواپیماهای نظامی حکومت پیشین شده بودند.

امریکا و کشورهای دیگر از جمله پاکستان و هند نگران اند که سلاح‌های ارتش پیشین در بازار سیاه به فروش برسد. گزارش‌ها حاکی از آن است که جنگ‌افزارهای برجامانده امریکایی از کشمیر تا یمن در بازار سیاه به فروش می‌رسد. رییس استخبارات طالبان نیز در آخرین مصاحبه خود، فروش جنگ افزار در بازار سیاه را تایید کرد.

در چنین شرایطی، بازگرداندن هواپیماهای نظامی به اوزبیکستان ساده نخواهد بود. هرگونه اقدام یکجانبه تاشکند ممکن است خشم ترامپ و امریکا را برانگیزد. اوزبیکستان از سپتامبر ۲۰۰۱ بدین سو با امریکا در امر مبارزه با تروریسم در افغانستان همکاری کرده است. بنابراین، این اقدام می‌تواند روابط دو طرف در خصوص مقابله با تروریسم را به خطر اندازد.

پیشتر، سفیر امریکا در اوزبیکستان اعلام کرده بود که بنا به یک توافق جدید، ۴۶ هواپیما و چرخبال ارتش سابق افغانستان در اختیار حکومت اوزبیکستان باقی می‌ماند.

خطر آهن‌ پاره‌شدن هواپیماها

طالبان در حالی تلاش دارد این هواگردهای نظامی را به دست بیاورد که این گروه در حفاظت از تجهیزات جنگی نیروهای امنیتی سابق افغانستان ناکام بوده است. بخشی از این جنگ‌افزارها در بازار سیاه به فروش رسیده و بخشی دیگر توسط نیروهای غیرحرفه‌ای طالبان نابود شده است. برای مثال، در طول چهار سال گذشته صدها مورد تصادف و سرنگونی موترهای نظامی گران‌قیمت ارتش و نیروهای امنیتی سابق به دست نیروهای طالبان رخ داده است.

در آخرین مورد، روز گذشته یک هلیکوپتر نظامی در ولایت غور سقوط کرد. پیش‌تر نیز شماری از هلیکوپترها در کابل و شماری دیگر در ولایت‌های مختلف سقوط کرده بودند.

یک مقام سابق اظهار داشت که حتی اگر طالبان این هواپیماها را به دست آورند، توانایی و ظرفیت حفاظت، نگهداری و تعمیر آن‌ها را ندارند. به گفته او، این هواپیماها به‌زودی از کار خواهند افتاد و به آهن‌پاره تبدیل خواهند شد.

این مقام سابق تاکید کرد: «طالبان در مورد ترمیم و نگهداری طیاره‌های روسی شاید به مشکل برنخورند، اما در رابطه به طیاره‌های امریکایی ادامه حیات هواپیماها ناممکن است.»

او خاطرنشان کرد که «بسیاری از طالبان نمی‌دانند که هواپیماهای نظامی ساعت پروازی دارند که با تکمیل شدن آن باید دوباره سرویس و مراقبت شوند.»

در چند سال گذشته بارها طیاره‌های نظامی در کابل و ولایات سقوط کرده است. یک آگاه امنیتی گفت که خلبانان نیروی هوایی که در افغانستان گیرمانده‌اند، توسط افراد غیرمسلکی هدایت و رهبری می‌شوند. در بسیاری از موارد، به زور پیلوت‌ها وادار به پرواز می‌شوند و به همین دلیل سقوط هلیکوپترها افزایش یافته است.

منبع افزود: «اگر پیلوت‌ها به دستور مقامات طالبان عمل نکنند و هلیکوپترها را به پرواز درنیاورند، به جرم همدستی با مخالفان زندانی می‌شوند.»

وزیر خارجه طالبان روز پنجشنبه گفت که در گذشته این هواپیماها در سرکوب مردم استفاده می‌شد، اما اکنون در مقابله با حوادث طبیعی استفاده می‌شوند. با این حال، مخالفان طالبان نظر متفاوتی دارند. آنان باور دارند که طالبان با استفاده از این چرخبال‌ها و هواپیماها به استحکام رژیم خود و سرکوب جریان‌های مخالف خواهند پرداخت.

یک مقام سابق گفت که «طالبان از این هلیکوپترها برای سرکوب مخالفان، ترافیک مواد مخدر و حتی آموزش برای حملات مشابه یازدهم سپتمبر استفاده خواهند کرد.» این اظهارات با توجه به همکاری نزدیک طالبان با القاعده، می‌تواند یک زنگ خطر باشد. به ویژه به ایالات متحده امریکا که یازدهم سپتمبر را تاریک‌ترین روز در تاریخ چند صد ساله خود می‌داند و درباره آن با هیچ کسی مدارا نمی‌کند.

مقامات طالبان با استفاده از این چرخبال‌ها سرگرم سفرهای ولایتی و محلی هستند. یک مقام سابق گفت که طالبان از چرخبال‌ها و هواپیماها مثل بس‌های شهری استفاده می‌کنند.

یک نظامی بلندپایه سابق گفت: «در حالی که طالبان ادعای تامین امنیت دارند، هر روز، چند مقام تازه‌به‌دوران‌رسیده این گروه از یک جا به جای دیگر جابه‌جا می‌شوند؛ چنان‌که در لوگر یک فرمانده محلی طالبان در عروسی خود از هلیکوپتر استفاده کرد یا مقامات‌شان برای تفریح و گشت‌وگذار از آن بهره می‌گیرند.»