اداره بازرس ویژه امریکا برای بازسازی افغانستان (سیگار) در گزارش نهایی خود گفته است از سال ۲۰۰۲ تا میانه ۲۰۲۱ حدود ۱۴۴٫۷ میلیارد دالر برای بازسازی افغانستان اختصاص یافت، اما این ماموریت که هدف آن ایجاد یک دولت باثبات و دموکراتیک بود، بدون دستیافتن به این اهداف پایان یافت.
این نهاد که طی ۱۷ سال در افغانستان فعالیت داشت، در گزارش نهایی خود فساد ساختاری، ضیاع گسترده منابع، ناکامی برنامههای امنیتی، توسعهای و بهرهمندی طالبان از بخشی کمکهای بینالمللی را از عوامل اصلی شکست ماموریت بیستساله امریکا اعلام کرده است.
وظیفه اصلی این نهاد نظارت، حسابرسی و بررسی نحوه مصرف کمکهای امریکا در روند بازسازی افغانستان بود.
حجم بیسابقه هزینههای بازسازی
در این گزارش آمده است که کانگرس امریکا از سال ۲۰۰۲ تا ۳۰ جون ۲۰۲۵ در مجموع حدود ۱۴۸٫۲ میلیارد دالر برای بازسازی افغانستان تصویب کرده که ۱۴۴٫۷ میلیارد دالر آن تا پیش از سقوط حکومت جمهوری در میانه ۲۰۲۱ اختصاص یافته است. سیگار میگوید چنین حجمی، از هزینه برنامه مارشال پس از جنگ جهانی دوم (با درنظر گرفتن تورم) بیشتر بوده است.
برنامه مارشال طرح گسترده کمکهای اقتصادی امریکا برای بازسازی اروپای ویرانشده پس از جنگ جهانی دوم بود.
سیگار بر بنیاد بررسی مالی خود گفته است بیش از نیمی از این پول، یعنی بیش از ۷۷٫۹ میلیارد دالر آن به بخش امنیتی افغانستان اختصاص یافت، نزدیک به ۳۶٫۳ میلیارد دالر برای حکومتداری و توسعه، ۴٫۷ میلیارد دالر برای کمکهای انسانی و ۹٫۴ میلیارد دالر برای مبارزه با مواد مخدر مصرف یا تعهد شده بود.
سیگار در جمعبندی ۱۷ سال نظارت خود گفته است که در مجموع میان ۲۶ تا ۲۹٫۲ میلیارد دالر از کمکهای بازسازی در افغانستان در قالب هزینههای سوالبرانگیز، برنامههای ناکام، سرمایههای ضایعشده و فساد قرار میگیرد.
این نهاد نوشته است که از این میان، ۷٫۳ میلیارد دالر در برنامههای مبارزه با مواد مخدر که نتیجه نداشت، ۴٫۷ میلیارد دالر در برنامههای ثباتسازی که به اهداف خود نرسید و بیش از ۲٫۴ میلیارد دالر در ساخت ساختمانها، تاسیسات و تجهیزات بزرگ ضایعشده است.
همچنین به گفته سیگار، ۲۳۲ میلیون دالر در معاشهای نادرست یا نامعلوم پرداخت شده است.
در بخش بازسازی بخش امنیتی، سیگار گفته است امریکا نزدیک به ۹۰ میلیارد دالر برای ساخت و تجهیز نیروهای امنیتی افغانستان اختصاص داد که شامل حدود ۷۷٫۹ میلیارد دالر کمکهای امنیتی، بیش از ۳۱٫۲ میلیارد دالر برای ساخت زیربناها، تجهیزات و آموزش نیروهای امنیتی و دفاعی و میلیاردها دالر برای وسایط، سلاح و مهمات بوده است، اما این نیروها پس از خروج نیروهای امریکا به سرعت فروپاشید.
گزارش سیگار میگوید ایالات متحده با خروج خود «میلیاردها دالر تجهیزات نظامی و زیربناهای نظامی و ملکی» را در افغانستان به جا گذاشت که بسیاری از آنها به دست طالبان افتاد. در این گزارش بهویژه به وسایط، سلاحها و تأسیساتی اشاره شده است که برای نیروهای امنیتی افغانستان ساخته یا فراهم شده بود و اکنون بخشی از توانایی نظامی طالبان را تشکیل میدهد.
اقتصاد ناپایدار و تداوم فقر و فساد
سیگار نوشته است که تلاشهای امریکا برای ایجاد یک اقتصاد باثبات و کاهش فساد در افغانستان نیز نتوانست ساختارهای پایدار ایجاد کند. در گزارش آمده است که با وجود سالها رشد اقتصادی، فقر و بیکاری در سطح بلند باقی ماند و به گفته این نهاد، تا زمان سقوط حکومت در ۲۰۲۱ افغانستان همچنان با فقر گسترده، فساد و ضعف نهادها روبهرو بود.
این گزارش میگوید علیرغم هزینههای بزرگ، تلاشهای امریکا برای ایجاد انتخابات معتبر، حاکمیت قانون و یک نظام دموکراتیک نتیجه نداده است. سیگار یادآوری کرده است که انتخابات افغانستان «به طور منظم» با ادعاهای تقلب، تهدید، رشوه و مداخله سیاسی همراه بود و در موارد متعدد، نتیجه نهایی تنها پس از مداخله امریکا و توافقهای سیاسی میان نامزدان اعلام شده است.
علت فروپاشی نظام جمهوری از دید سیگار
سیگار در این گزارش به دو ارزیابی پیشین خود در باره علت فروپاشی حکومت و نیروهای امنیتی افغانستان اشاره کرده است.
در ارزیابی نخست، این نهاد شش عامل را برای فروپاشی حکومت برشمرده است؛ از جمله اینکه حکومت افغانستان باور نکرد که امریکا واقعا کشور را ترک میکند، از روند گفتوگوهای امریکا و طالبان کنار گذاشته شد، طالبان حاضر به سازش نشد و اداره اشرف غنی با حاکمیت متمرکز، حلقه محدود از افراد نزدیک و فساد گسترده نتوانست مشروعیت لازم را به دست آورد.
در ارزیابی دوم، سیگار گفته است تصمیم دو رئیسجمهور امریکا برای خروج نیروهای امریکایی، تمام تصمیمهای بعدی حکومت افغانستان، طالبان و ادارههای امریکایی را تحت تأثیر قرار داد و فروپاشی نیروهای امنیتی در اگست ۲۰۲۱ را تسریع کرد، در حالی که به گفته این نهاد، در طول بیست سال یک نیروی مستقل و خودکفا ساخته نشده بود.
اشتباهات ایالات متحده
در فصل مربوط به عوامل شکست، سیگار نوشته است که ماموریت امریکا در افغانستان در عمل از یک عملیات محدود ضدتروریسم به یک پروژه وسیع «ملتسازی» تبدیل شد؛ در حالی که افغانستان، بر خلاف اروپا و جاپان پس از جنگ جهانی دوم، یک کشور بهشدت عقبمانده با زیربناهای ویران و شاخصهای اجتماعی بسیار ضعیف بود و «بازسازی» در آنجا به معنای ایجاد نهادها و ظرفیتهایی بود که این کشور هرگز در گذشته نداشته است.
این نهاد نوشته است شماری از مقامهای پیشین امریکا که با سیگار گفتوگو کردهاند، بر این باور اند که «بذر شکست» سالها قبل از خروج نهایی امریکا کاشته شده بود و موفقیت، با توجه به اهداف جاهطلبانهای که برای افغانستان تعیین شده بود، شاید هیچگاه دستیافتنی نبوده است.
در نقل قولهای آمده در گزارش، برخی از سفیران و مقامهای پیشین امریکا گفتهاند که سالها پیش از سقوط حکومت، نسبت به امکان پیروزی در این ماموریت تردید داشتهاند و بعضی تصمیمهای کلیدی، از جمله کنار گذاشتن طالبان از روند سیاسی در آغاز دهه دو هزار، مسیر جنگ را به سوی شکست تنظیم کرده بود.
بر بنیاد این گزارش، سیگار همچنین گفته است که تصمیم امریکا برای تکیه بر زورمندان و افراد متهم به نقض حقوق بشر در ولایات مختلف، ماموریت را تضعیف و زمینه را برای تقویت طالبان فراهم کرد.
در بخشهایی از گزارش، از جنرالان و مقامهای امریکایی نقل شده است که برخی والیان و فرماندهان مورد حمایت امریکا از این حمایت برای تصفیه حسابهای شخصی استفاده کردند و مخالفان خود را زیر عنوان طالبان هدف قرار دادند؛ امری که به گفته این نهاد بخشی از جامعه را به سوی طالبان سوق داد.
در گزارش آمده است که گلآغا شیرزی، والی سابق قندهار، نیروهای بریتانیا را قانع کرده بود، افرادی را که میخواست از میان بردارد و آنها را طالبان عنوان کند. گزارش گفته که این نیروها حرفش را باور کردند و نتیجه این شد که مردم بیشتر به طرف شورشیان رفتند.
به باور این گزارش، جنرال عبدالرازق، قدرتمندترین فرمانده پولیس در جنوب، که متهم به شکنجه، ناپدیدسازی و ایجاد فضای وحشت بود؛ اما با اینهمه از نظر امریکایی ها یک «شر ضرور» حساب میشد، چون امنیت را حفظ میکرد.
جنرال رازق در ۲۶ میزان ۱۳۹۷ در نتیجه شلیک یک محافظ وفادار به والی قندهار (نفوذی طالبان) هنگام بیرون شدن از یک گردهمایی امنیتی جان باخت.
فساد مالی و اخلاقی در نظام جمهوری
گزارش به موارد نادیدهگرفتهشده آزار جنسی کودکان در صفوف نیروهای امنیتی افغانستان هم اشاره میکند؛ پدیدهای که نیروهای امریکایی گفته بودند برای حفظ رابطه با فرماندهان محلی، باید چشمپوشی کنند.
گزارش سیگار از فساد ساختاری هم یادآوری کرده است، مانند پرونده محمد ضیا صالحی، از دستیاران حامد کرزی، رئیسجمهور پیشین که نزدیک به سه میلیارد دالر را برای مقامات حکومتی، قاچاقچیاق مواد مخدر و شورشیان از کشور بیرون کرد. پروندهای که هرگز به گفته سیگار به سرانجام نرسید.
گزارش میگوید سازمان ملل از اواخر ۲۰۲۱ تا نیمه ۲۰۲۵ حدود ۳٫۸ میلیارد دالر پول نقد به شکل دالر امریکا به افغانستان انتقال داده است تا تمویل پروژههای تمویلکنندگان، پرداخت معاش کارمندان و تثبیت نظام مالی این کشور را ممکن سازد. سیگار نوشته است این روند در عین حال به طالبان اجازه داده است تا از طریق کنترول بر نظام بانکی و وضع مالیات، منفعت قابل توجه مالی به دست آورد.
سیگار در یک بررسی جداگانه گفته است در چارچوب حداقل ۲٫۸ میلیارد دالر کمکهای امریکا که پس از تسلط طالبان مدیریت شده، دستکم ۱۰٫۹ میلیون دالر از پولهای امریکایی برای پرداخت مالیات به حکومت تحت کنترول طالبان استفاده شده است. این نهاد همچنین گزارش داده است که ۵۷٫۶ میلیون دالر از کمکهای «داخل بودجه» امریکا برای افغانستان که پیش از سقوط حکومت انتقال یافته بود، پس از اگست ۲۰۲۱ در حسابهای بانکی باقی مانده و احتمال میرود طالبان به آن دسترسی یافته باشد.
این نهاد آخرین گزارش خود را در آستانه پایان ماموریتش منتشر کرده است.
ماموریت سیگار در ۳۱ جنوری ۲۰۲۶ پایان مییابد.