روزنامه واشنگتن پست برای نخستین بار از یک عملیات مخفی ضد مواد مخدر سازمان اطلاعات مرکزی امریکا در جریان حضور ایالات متحده در افغانستان پرده برداشت.
برپایه این گزارش که روز چهارشنبه منتشر شد، سیا در یک عملیات مخفی ۱۰ ساله، دانههای اصلاحشده خشخاش را از طریق هوا بر مزارع در افغانستان پاشید تا تولید مواد مخدر در این کشتزارها را کاهش دهد.
در این عملیات، سیا تلاش کرد که به صورت مخفیانه محصولات مزارع خشخاش را دستکاری کند.
ماموران سیا در این عملیات، شبها دانههای خشخاش دستکاری شده را با هواپیما بر کشتزارها میپاشیدند. این دانهها گیاهانی محصول میدادند که تقریبا قابلیت تولید هیچ نوع مواد شیمیایی مورد نیاز برای تولید هروئین را نداشتند.
این برنامه که تاکنون گزارش نشده بود، بخش ناشناختهای از جنگ ۲۰ ساله امریکا در افغانستان است. برپایه این گزارش، این برنامه از پاییز سال ۲۰۰۴ آغاز شد و بهرغم اینکه چند بار توقف، تا سال ۲۰۱۵ ادامه یافت.
واشنگتنپست نوشت که دستکم ۱۴ منع به شرط افشا نشدن نامشان، این ماموریت سیا در افغانستان را تایید کردند.
اجرای عملیات
واشنگتنپست نوشته است که در عملیات مخفی سیا، دانهها ابتدا در مکانی در ایالات متحده پرورش یافتند، با دانههای معمولی خشخاش تلاقی داده و سپس بهصورت انبوه تولید شدند.
دانهها باید در اواخر پاییز، همزمان با کاشت کشاورزان افغان، پخش میشدند. یکی از مقامات پیشین گفت: «باید دقت میکردی طوری انجام شود که خیلی جلب توجه نکند، تا کشاورز افغان متوجه هیچ تغییری نشود، اما در عین حال بهتدریج گونه غالب شود.»
این گیاهان امریکایی تقریباً هیچ مرفینی تولید نمیکردند، ولی به گونهای اصلاح شده بودند که زودتر سبز شوند و گلهای سرخ درخشانی بدهند تا برای کشاورزان جذاب بهنظر برسند و آنان دانههایش را نگه دارند و دوباره بکارند.
چند مقام گفتند این برنامه امیدوار بود که کشاورزان بخشی از این دانهها را بفروشند تا در بازارهای پررونق کشاورزی افغانستان پخش شود. مناطق هدف این برنامه، در سالهای بعد دوباره تحت پوشش این دانهها قرار گرفتند تا گونه اصلاحشده به تدریج به گونه اصلی خشخاش تبدیل شود.
پیشرفت برنامه از راههای گوناگون ارزیابی میشد: تصاویر هوایی و ماهوارهای که نشان میداد کشاورزان گیاهان بیثمر را از بین میبرند، شنود ارتباطات میان تولیدکنندگان تریاک، و حتی بازدیدهای میدانی پنهانی با مامورانی که هدف واقعیشان را فاش نمیکردند.
این عملیات پس از روی کار آمدن بارک اوباما نیز ادامه یافت و در جلسات کمیته معاونان شورای امنیت ملی در کاخ سفید مطرح میشد. اما سرانجام به دلیل هزینههای سنگین متوقف شد.
واشنگتنپست نوشت که در طول نزدیک به دو دهه، همواره میان کشاورزان افغان آوازههایی وجود داشت مبنی بر اینکه خارجیها با پاشیدن مواد، آلوده کردن کودها یا پخش بیماری، محصولاتشان را خراب کردهاند. به نوشته این روزنامه، اکنون روشن شده که این آوازهها کاملاً بیاساس هم نبودهاند.
چالش خشخاش سر راه اهداف امریکا
در اوایل دهه ۲۰۰۰، تجارت روبهرو شد تریاک در افغانستان از موانع عمده تحقق هداف امریکا در افغانستان بود. نیروهای امریکایی با طالبان و دیگر گروههای تروریستی در جنگ بودند و همزمان، واشنگتن به دنبال تثبیت دولت مورد حمایت غرب در افغانستان بود. با این حال، قاچاق هروئین، منبع تغذیه فساد در حکومت وقت حامد کرزی، رئیسجمهور سابق افغانستان بود و برای طالبان نیز هزینه سلاح و تجهیزات فراهم میکرد.
به نوشته واشنگتنپست، همپیمانان غربی و نهادهای مختلف امریکا بر سر روش مقابله با کشتزارهای خشخاش دچار اختلاف شدید بودند؛ از سمپاشی هوایی گرفته تا خرید کل محصول و تبدیل آن به دارو در خارج از کشور.
در بحبوحه همین تلاشها، مرکز جرایم و مواد مخدر سیا بدون هیچ گونه سر و صدا برنامه مخفی خود برای نابودی هروئین افغانستان را آغاز کرد.
به نوشته واشنگتنپست، این ماموریت در ابتدا با استفاده هواپیماهای بریتانیایی C-130 و شبهنگام انجام میشد تا از سوی مردم محلی شناسایی نشود.
در این ماموریت، میلیاردها دانه خشخاش خاص، از آسمان بر مزارع خشخاش افغانستان به ویژه در ولایتهای هلمند و ننگرهار پاشیده شد.
واشنگتنپست نوشت که ظاهرا این دانهها از طریق مهندسی ژنتیکی ساخته نشده بودند چرا که فناوری دستکاری ژن در آن زمان در دسترس نبود. دانههای مورد نظر، طی سالها پرورش و اصلاح، از میان دانههای طبیعی انتخاب شده بودند تا گیاهانی با مواد آلکالوئیدی کمتر ثمر بدهند. آلکالوئیدی ماده موثر برای تولید هروئين است.
برنامهای به شدت مخفی
در گزارش واشنگتنپست آمده است که هنوز هم روشن نیست که چند پرواز برای پاشیدن این دانهها بر کشتزارهای افغانستان انجام شد. همچنین، جزئیات مربوط به بودجه و میزان موفقیت این برنامه نیز همچنان محرم است.
دو مقام پیشین امریکایی گفتند که اجرای پروازها نیازمند مجوز رسمی و محرمانهای از جورج دبليو بوش، رئیسجمهور وقت امریکا بود.
در گزارش آمده که گفته میشود حکومت حامد کرزی نیز در زمان آغاز از این برنامه اطلاعی نداشت، اما مشخص نیست که بعدا مطع شد یا خیر.
آنتونیو ماریا کوستا که از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۰ رئیس دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل بود، گفت زمزمههایی درباره برنامهای شبیه این شنیده بود اما هرگز نتوانست به طور رسمی آن را تایید کند.
در سال ۲۰۱۵، زمانی که این برنامه در افغانستان رو به پایان بود، مقامات امریکایی احتمال اجرای این روش غیرمعمول را در مزارع خشخاش مکسیکو بررسی کردند. اما بهدلیل کوهستانی و پراکنده بودن مزارع مکسیکو، این طرح کنار گذاشته شد.
با این حال، به رغم اجرای این برنامه، واشنگتنپست نوشت که به عتراف مقامهای غربی، برنامه کلی مبارزه با مواد مخدر در افغانستان یک شکست مطلق بود. اختلاف نهادهای امریکایی، تنش با متحدان، حمایت نیمبند حکومت کرزی و پیوند عمیق کشت خشخاش با فرهنگ و اقتصاد روستایی افغانستان، از عوامل این شکست عنوان شدهاند.
وزارت دفاع امریکا همواره از دخالت بیشتر در جنگ مواد مخدر خودداری میکرد و میگفت که این موضوع توجه را از هدف اصلی یعنی مبارزه با طالبان و گروههای تندرو منحرف میکند.
با این حال، چند مقام پیشین سیا و وزارت خارجه امریکا گفتند که برنامه پخش دانههای اصلاحشده برای مدتی مؤثر بود، هرچند هزینه بسیار سنگینی داشت و بخش بزرگی از بودجه عملیاتی مرکز جرایم و مواد مخدر سیا را مصرف کرد.
در گزارش همچنین آمده که برخی از افرادی که از این برنامه آگاه بودند، از نتایج آن چندان رضایت نداشتند و گفتند این عملیات هیچ تأثیر پایدار و قابل توجهی بر تولید تریاک افغانستان نداشت و تنها به سیاستگذاران حکومت بوش کمک کرد تا از تصمیمات سخت در جنگ مواد مخدر افغانستان طفره بروند.
بازرس ویژه امریکا، سیگار، در سال ۲۰۱۸ در گزارشی نوشت: «هیچ برنامه ضد مواد مخدری که از سوی ایالات متحده، همپیمانان آن یا حکومت افغانستان اجرا شد، کاهش پایدار در کشت خشخاش یا تولید تریاک به همراه نداشت.»
با این حال، سیگار از برنامه مخفی سیا برای دستکاری مزارع خشخاش افغانستان اطلاعی نداشت.
ایالات متحده از سال ۲۰۰۱، حدود ۹ میلیارد دالر برای مهاجر جریان هروئین از افغانستان هزینه کرد. برپایه گزارش سیگار، کشت خشخاش در افغانستان از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۱ کاهش یافت، اما پس از آن دوباره افزایش پیدا کرد و پس از ۲۰۱۶ بهشدت اوج گرفت.
طالبان برای سالها از تجارت هروئین سود میبرد، هرچند مقامهای امریکایی درباره میزان وابستگی مالی طالبان به آن اختلاف نظر داشتند.
جنجال بر سر سمپاشی
امریکا در دهههای گذشته، جنگ گستردهای را در مناطق مختلف جهان علیه مواد مخدر غیرقانونی راهاندازی کرده است. از رهگیری محمولهها گرفته تا نفوذ به شبکههای قاچاق و استرداد قاچاقچیان بزرگ.
گزارش واشنگتنپست درباره افغانستان نیز در زمانی منتشر شده که «جنگ با مواد مخدر» بار دیگر در دستور کار امنیتی قرار گرفته است.
دونالد ترامپ، رئيسجمهور امریکا، معضل مواد مخدر را تهدیدی همتراز با تروریسم بینالمللی میداند. او مجوز استفاده از نیروی نظامی را برای حمله به قاچاقچیان مظنون در دریا صادر کرده است؛ اقدامی که بسیاری از مقامات و کارشناسان حقوقی پیشین آن را ناقض حقوق بینالملل دانستهاند.
ایالات متحده برای نابودی مزارع گیاهانی که مواد مخدر تولید میکنند، روشهای مختلفی را آموزده است. در کلمبیا، امریکا هزینه سمپاشی هوایی گسترده با علفکش «گلیفوسیت» را بر مزارع کوکا (منبع کوکائین) پرداخت. مقامهای امریکایی مدعی بودند که این روش باعث کاهش محصول شد.
در پرو، نهادهای کنترول مواد مخدر امریکا گلولههایی حاوی علفکش را آزمایش کردند، اما هرگز از آنها استفاده نشد.
در افغانستان، دفتر امور بینالمللی مواد مخدر و اجرای قانون وزارت خارجه امریکا پیشنهاد کرد که همانند مدل کلمبیا، سمپاشی هوایی تهاجمی با گلیفوسیت انجام شود. اما پنتاگون، سیا و حکومت بریتانیا با این طرح مخالفت کردند و گفتند این کار باعث میشود مردم افغانستان از حکومت مرکزی رویگردان شوند و به طالبان بپیوندند.
مقامهای بلندپایه افغانستان نیز هشدار دادند که این مواد شیمیایی میتواند منابع آب زیرزمینی را آلوده کند و برای جامعه کشاورزی افغانستان فاجعهبار باشد.
واشنگتنپست نوشت که ویلیام وود، سفیر وقت امریکا در افغانستان و سفیر پیشین در کلمبیا، چنان بر اجرای سمپاشی اصرار داشت که به گفته سه مقام ارشد سابق، پیشنهاد کرد در چهارراهی احمدشاه مسعود در کابل، با مایوی شنا درون یک بشکه گلیفوسیت بنشیند تا بیضرر بودن آن را ثابت کند. او سپس در میان همکارانش به «بیل شیمیایی» معروف شد.
یکی از مقامهای پیشین حکومت بوش نقل کرد که بوش در یک تماس ویدئویی به کرزی گفت:
«من آدمِ سمپاشیام.» کرزی پاسخ داد: «نه، در افغانستان نیستید.»
واشنگتنپست نوشت مقامهای امریکایی آنقدر مطمئن بودند که حکومت افغانستان سرانجام طرح سمپاشی را خواهد پذیرفت که تجهیزات و مواد گلیفوسیت را برای استفاده زمینی به کابل منتقل کردند. اما کابینه وقت افغانستان در جنوری ۲۰۰۷ این برنامه را رد کرد. طبق گفته مقامهای سابق، هیچ سمپاشی گستردهای روی خشخاش افغانستان انجام نشد.